قم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای مذهبی جهان اسلام، هر ساله میزبان میلیون‌ها زائر از داخل و خارج کشور است. حرم حضرت معصومه (س) در مرکز شهر قم نه تنها کانون مذهبی و معنوی استان است، بلکه به‌عنوان قطب گردشگری مذهبی، محور اصلی توسعه استان قم به شمار می‌رود.
ضرورت بازنگری در کاربری تاریخی با محوریت حفظ هویت مذهبی
بر اساس افق توسعه استان، گردشگری مذهبی یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های رشد اقتصادی و فرهنگی قم در نظر گرفته شده است. در چنین شرایطی، تصمیم شهرداری قم برای تبدیل قبرستان نو به باغ مزار، گامی مثبت در راستای بهبود فضای شهری، تسهیل ترافیک و توسعه زیرساخت‌های گردشگری به حساب می‌آید. با این حال، مخالفت اداره کل اوقاف قم با این طرح و اصرار بر حفظ وضعیت فعلی قبرستان نو به‌عنوان محل دفن اموات، چالشی جدی در برابر توسعه استان ایجاد کرده است.
تبدیل قبرستان نو به باغ مزار در قم، گامی مهم در راستای بهبود فضای شهری، توسعه گردشگری مذهبی و حفظ میراث تاریخی این شهر است. در این میان، مخالفت اوقاف قم با این طرح، به‌دلیل نگرانی‌های مالی و تفسیری از نیت واقف، قابل درک نیست، شهرداری توانسته است طی یک دهه اخیر پروژه‌های مهمی را به سرانجام برساند و از طرفی نیت واقف نیز کاملاً منعقد شده است و ظرفیت این قبرستان سال‌ها است که تکمیل شده و مالکین خصوصی دارد. اکنون با توجه به تجربیات موفق جهانی و نیازهای امروزی شهر قم، این موضع نیازمند بازنگری است.
از پیامدهای دفن اموات تا فرصت‌های بهبود فضای شهری
دفن اموات در مرکز شهر، به‌ویژه در منطقه‌ای پر ترافیک و نزدیک به حرم مطهر حضرت معصومه(س)، تبعات مهمی به همراه دارد:
دفن اموات دراین منطقه شلوغ، باعث افزایش ترافیک و ازدحام خواهد شد. این موضوع به‌ویژه در مناسبت‌های مذهبی و تعطیلات رسمی نوروز، مشکلات جدی ایجاد می‌کند و می‌تواند عبور و مرور زائران و شهروندان را مختل کند که به فشار بیشتر بر فضای شهری و ایجاد معضلاتی در مدیریت فضاهای عمومی منجر می شود.
از طرفی دفن اموات در مناطق مرکزی شهر می‌تواند مسائل بهداشت روانی و محیط زیستی و سلامت عمومی شهروندان را تهدید کند.
مسلما این ضلع حرم قم همانند ضلع شرقی نیاز به توسعه و بهبود فضاهای شهری دارد. دفن اموات ضمن اینکه با اهداف توسعه گردشگری مذهبی قم در تضاد است، بهبود فضای عمومی را به طور کامل تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. طرح ایجاد باغ مزار در قبرستان نو قم، که در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س) واقع شده، در راستای بهبود فضای شهری و توسعه گردشگری مذهبی مطرح شده است. این طرح با هدف تبدیل این قبرستان تاریخی به فضایی زیبا، باز و مناسب برای زائران و ساکنان قم تدوین شده است.
باغ مزار قم؛ پیوند تاریخ، معنویت و پیشرفت گردشگری مذهبی
شهرداری قم با ایجاد فضای سبز، برداشتن دیوارها و همسان‌سازی قبور، قبرستان نو را به یک باغ مزار ۵ هکتاری در کنار حرم کریمه اهل بیت (س) تبدیل خواهد کرد که هم مکانی آرام و معنوی برای زائران فراهم کند و هم به زیباسازی فضای اطراف حرم کمک نماید. در قبرستان نو بیش از ۶۰ شخصیت دینی، سیاسی و فرهنگی برجسته مدفون هستند. شهرداری قم معتقد است که این قبرستان به‌دلیل حضور این افراد برجسته، پتانسیل بالایی برای جذب زائران و گردشگران دارد. تبدیل آن به باغ مزار، ضمن حفظ قبور، می‌تواند با ارائه اطلاعات تاریخی و فرهنگی درباره این افراد، به‌عنوان یک جاذبه گردشگری مذهبی برای قم عمل کند.
تناقض در توسعه قم؛ چرا اوقاف مانع اجرای این طرح در قبرستان نو است؟
ساز مخالف اداره کل اوقاف قم با این طرح ذیل لوای نیت واقف (آیت‌الله حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم) و طرح شکایت در دیوان عدالت اداری و لغو مصوبه استانداری مبنی بر جلوگیری از دفن اموات در این قبرستان، اقدامی مغایر با اهداف سند چشم انداز توسعه استان قم و رسالت دینی و فرهنگی این اداره کل است.
شهرداری قم تأکید دارد که اجرای این طرح می‌تواند به توسعه گردشگری مذهبی و ساماندهی فضای اطراف حرم کمک شایانی کند. همچنین، بهبود روشنایی و ایجاد فضای سبز در این منطقه، زائران بیشتری را جذب خواهد کرد. همچنین اداره کل اوقاف قم نیز در سال‌های اخیر مبلغ قابل‌توجهی (حدود ۲۵۰ میلیارد تومان) برای توسعه بقاع متبرکه و تبدیل آنها به قطب‌های گردشگری هزینه کرده است. تناقض موجود، این سوال را مطرح می‌کند که چرا اوقاف از طرح مشابه شهرداری برای توسعه قبرستان نو به‌عنوان یک جاذبه گردشگری مذهبی جلوگیری می‌کند؟
باغ مزار؛ الگویی مطمئن از تجربیات جهانی برای توسعه گردشگری قم
باغ مزارها در کشورهای مختلف دنیا و حتی برخی شهرهای ایران تجربه و در بسیاری از موارد به عنوان تجربه‌ای موفق در نظر گرفته شده‌اند. این نوع آرامستان‌ها به دلیل ادغام فضای سبز با مقبره‌ها، ضمن حفظ حرمت و احترام به اموات، فضاهای زیبا و آرامش‌بخش برای بازدیدکنندگان و زائران فراهم می‌کنند.
از نمونه‌های موفق و مشهور جهانی باغ مزارها می توان به گورستان پر-لاشز (Père Lachaise) – پاریس فرانسه که ترکیبی از مقبره‌های تاریخی با ترکیبی از فضای سبز و طراحی باغی دارد و همچنین آرامستان هایگیت (Highgate Cemetery) لندن انگلستان که نه تنها به دلیل حضور افراد معروف و تاریخی، بلکه به خاطر فضای سرسبز و چشم‌اندازهای زیبا، جذابیت زیادی دارد و به محلی برای تفریح، قدم زدن و بازدیدهای آموزشی تبدیل شده است؛ هر دو مورد به عنوان یک جاذبه گردشگری سالانه میلیون‌ها گردشگر را روانه آنجا می‌کند.
موارد دیگری همچون گورستان آرلینگتون (Arlington National Cemetery)، ویرجینیای ایالات متحده را هم می‌توان نام برد که به یادبود سربازان آمریکایی اختصاص دارد و ترکیبی از فضای سبز وسیع و مقبره‌های نظامیان است. این مکان به عنوان نمادی از احترام به قهرمانان جنگ شناخته شده و فضای آرام و سبز آن به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد در محیطی آرام و طبیعی به یادبودی از قربانیان جنگ بپردازند.
در ژاپن، باغ مزارها بخشی از سنت قدیمی هستند و ترکیبی از مقبره‌ها و فضای طبیعی و سبز دارند. برخی از این باغ مزارها حتی در کنار معابد بودایی ساخته شده‌اند و با درختان، گل‌ها و برکه‌های آب ترکیب می‌شوند که حس آرامش و تأمل را برای بازدیدکنندگان به ارمغان می‌آورد.
در ایران نیز هرچند آرامستان‌های بهشت زهرا و باباطاهر کرج به طور خاص به عنوان باغ مزار طراحی نشده است، اما با توجه به چهره‌های مشهور متعدد به خاک سپرده شده در این آرامستان در سال‌های اخیر هدف برگزاری تورهای گردشگری قرار گرفته اند.
تجربه باغ مزار در شهرهای دیگر دنیا نشان داده است که این طرح می‌تواند با موفقیت اجرا شود، به شرط آن که طراحی آن با حفظ نیت و حرمت اموات، و همچنین توجه به زیبایی‌شناسی شهری و نیازهای گردشگری انجام گیرد. برای قبرستان نو قم نیز می‌توان از این تجربیات استفاده کرد و با حفظ قبور تاریخی و مذهبی، فضایی زیبا و آرام برای زائران و بازدیدکنندگان فراهم آورد که نه تنها به بهبود فضای شهری کمک کند، بلکه به جاذبه گردشگری مذهبی تبدیل شود.
با افزایش جمعیت قم و رشد زائران، نیاز به فضاهای عمومی و سبز در مرکز شهر بیش از گذشته شده است. اجرای این طرح، علاوه بر زیباسازی و کاهش ازدحام، به تأمین نیازهای زائران و شهروندان برای فضاهای آرام و معنوی کمک می‌کند و در پیشرفت پایدار شهری که نیازمند تطبیق زیرساخت‌های شهری با نیازهای جمعیتی و زیست‌محیطی است با توجه به افزایش فشار بر فضای شهری، اقدامی موثری خواهد بود.
توافقی سازنده برای آینده‌ای روشن؛ تفاهم مشترک شهرداری و اوقاف در طرح باغ مزار
برای پیشبرد طرح تبدیل قبرستان نو به باغ مزار، با توجه به مقاومت اداره کل اوقاف و پیگیری‌های آن در دیوان عدالت اداری باید راهکارهایی پیشنهاد شود که به ایجاد یک راه‌حل توافقی منجر شود، لذا توصیه می شود شهرداری و اداره کل اوقاف جلسات مشترکی را با حضور نمایندگان استان و نهادهای مرتبط برگزار کنند تا به یک توافق جامع برسند. این توافق می‌تواند شامل جانمایی بخش‌هایی از قبرستان برای دفن اموات مشهور طبق نیت واقف باشد تا دغدغه اوقاف نیز محترم شمرده شود بخش‌هایی بدین منظور به باغ مزار و فضای سبز طرح اضافه شود.
اگر نگرانی اوقاف بابت درآمدزایی است، می‌توان سازوکاری ایجاد کرد که اداره کل اوقاف نیز به‌عنوان یکی از شرکا در طرح باغ مزار حضور فعال داشته باشد و نظارت بر اجرای آن را به‌عهده بگیرد. این مشارکت می‌تواند درآمد مشترکی برای هر دو نهاد فراهم کند. شهرداری می‌تواند طرحی را ارائه دهد که باغ مزار نه تنها فضایی زیبا و تاریخی باشد، بلکه به‌عنوان یک مکان گردشگری، مذهبی و آموزشی طراحی شود که بتواند به جذب زائران کمک کند.
در نهایت، دستیابی به توافقی هدفمند، کارا و اصولی نیازمند همکاری سازنده، برنامه‌ریزی دقیق و در نظر گرفتن منافع مشترک تمامی طرف‌ها و مستلزم انعطاف‌پذیری و تعامل سازنده میان شهرداری و اداره کل اوقاف است.
