به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نسیم قم، در هجدهمین قسمت از ویژه‌برنامه «سوره»، گفتگوی مسعود دیانی با فاطمه توفیقی و سید حسین شهرستانی درخصوص «قرآن در نگاه مصلحان اجتماعی» شب گذشته ۲۲ اردیبهشت‌ماه از شبکه چهار سیما پخش شد.
سید حسین شهرستانی در این گفتگو گفت: نبوت نخستین شکل اصلاح اجتماعی در تاریخ است. شبیه به نهضت پروتستانتیسم در اروپا در دنیای اسلام هم وجود دارد و حتی برخی روشنفکران مثل دکتر شریعتی از تعبیر پروتستانتیسم اسلامی هم استفاده کرده‌اند. قرآن مفاهیم مختلفی درباره مفهوم اصلاح اجتماعی دارد. یکی از این مفاهیم مفهوم سنت است. مصلحان اجتماعی آداب و رسوم و مناسک دوران خود را نقد می‌کنند و درعین‌حال بدعت‌گذار نیستند. در واقع سنت را مبتنی بر مفهوم اساسی و بنیادین سنت نقد می‌کنند. این رویکرد منجر به جمع میان پویایی و ثبات می‌شود و یکی از ظرفیت‌های ایده قرآنی برای تحول است.
این پژوهش‌گر اجتماعی افزود: مبارزه با شرک که قهرمان آن ابراهیم (ع) است امروز می‌تواند به‌عنوان یکی از کهن‌الگوهای اصلاح اجتماعی درک شود. همچنین مفهوم بازگشت به خویشتن که صورتی سکولار شده از یک مفهوم دینی است. از خود بیگانه شدن همان بت‌پرستی است. یعنی ما چیزی را خلق کرده‌ایم و خودمان آن را می‌پرستیم. پروژه اصلاح درواقع حل این غفلت و افشای ماهیت آن حقیقتی است که ما داریم آن را می‌پرستیم. مشرکین درواقع دچار فراموشی خود شده‌اند. قرآن می‌گوید: «فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُم». یکی از آسیب‌های جنبش بازگشت به قرآن نص‌گرایی، اخباری‌گری و سلفی‌گری است.
فاطمه توفیقی در ادامه عنوان کرد: جنبش اصلاحی در دنیای اسلام زمانی ایجاد شد که استعمار و استبداد گریبان‌گیر کشورهای مسلمان شده بود و این سوال پیش آمد که عقب‌ماندگی‌ها در دنیای اسلام به چه دلیل است؟ درنتیجه بازگشت به قرآن رخ داد. عدالت بارها در قرآن مطرح شده است و یکی از مفاهیمی است که متفکران مسلمان فارغ از گرایش سیاسی‌شان از آن استفاده می‌کرده‌اند. مفهوم دیگر توحید است و از آن این‌گونه استفاده می‌شده که ما هیچ مقصدی جز خدا نداریم. مفهوم دیگر آخرت است اما به اندازه توحید و عدالت به آن پرداخته نشده است.
این دین‌پژوه افزود: خیلی سخت است که بخواهیم مصلحان اجتماعی مسلمان را در یک گروه قرار دهیم اما مفاهیمی که خیلی بر آن تأکید می‌کردند آن‌قدر در جهان اسلام نفوذ پیدا کرد که برابر با سخن خود اسلام و قرآن شد. به‌طوری‌که اگر ما امروز برداشت دیگری ارائه کنیم و چه‌بسا بتوانیم نشان دهیم که با قرآن سازگار نیست اما تصور می‌شود که این حرف، حرف اسلام نیست. در جنبش اصلاح دینی بر اجتهاد تأکید شد اما تخصص‌گرایی که در گذشته وجود داشت، جای خود را به عمومیت دادن به مسائل داد که منجر شد خیلی از اوقات کسانی که در موضوعی تخصص نداشتند راجع به آن نظر دهند. البته جهت خوب این مسئله این بود که عموم مردم دانش دینی پیدا کردند که در گذشته این‌طور نبود.
در بخش دیگری از این برنامه، آیت‌الله علی‌اصغر هاشمی علیا درباره «آداب دعا» به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت. در این برنامه همچنین یوسفعلی میرشکاک به قصه‌خوانی قرآنی از روی بخشی از کتاب «روض الجنان و روح الجنان» پرداخت. بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی آیت‌الله جوادی آملی نیز بخش دیگری از هجدهمین قسمت برنامه «سوره» بود. در این گزارش آمده است:
عبدالله جوادی آملی، مفسر قرآن، فیلسوف و فقیه شیعه در سال ۱۳۱۲ در آمل متولد شد. پس از پنج سال تحصیل در زادگاه خود سال ۱۳۲۹ برای ادامه دروس حوزوی به مدرسه مروی تهران رفت و آموختن فقه و اصول فقه، فلسفه و عرفان را پی گرفت. در ۲۲ سالگی پا به حوزه علمیه قم گذاشت و در جلسات درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین بروجردی، مرجع اعلای شیعیان حاضر شد. او همچنین فلسفه اسلامی را از علامه طباطبایی فرا گرفت و در کنار شهید مرتضی مطهری از شاگردان وی در فلسفه، کلام و تفسیر قرآن محسوب می‌شود. جوادی آملی در اصول فقه از درس خارج امام خمینی بهره برد و در فقه از شاگردان آیت‌الله سید محمد محقق داماد بود؛ چنانکه بسیاری از تقریرات دروس فقهی محقق داماد به قلم او است. آیت‌الله جوادی آملی از سال ۱۳۵۵ درس تفسیر قرآن کریم را آغاز کرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی، در دوره‌های اول و دوم مجلس خبرگان رهبری نیز عضویت یافت. جوادی آملی در سال ۱۳۶۷ در رأس هیئتی پیام امام خمینی را به میخائیل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی ابلاغ کرد. وی همچنین علاوه بر عضویت در جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، سال‌ها امام‌جمعه شهر قم نیز بود.
جوادی آملی در تفسیر قرآن به هر دو وجه تفسیر ترتیبی و موضوعی اهتمام داشته است. تفسیر ترتیبی تسنیم و تفسیر موضوعی قرآن کریم هر دو به زبان فارسی آثار مهم تفسیری وی هستند. جوادی آملی اهمیت ویژه‌ای برای تفسیر موضوعی قرآن کریم قائل است اما ورود به تفسیر موضوعی را بدون تصویر کلی به‌دست‌آمده از تفسیر ترتیبی نادرست می‌داند. او معتقد است در گام نخست قرآن را باید با قطع‌نظر از هر کلام دیگری حتی روایات بررسی کرد. اما تأکید می‌کند که قرآن و اهل‌بیت همراه و همتا هستند و معصومان را مفسران واقعی قرآن می‌داند.
به باور آیت‌الله جوادی آملی قرآن کریم در هدایت انسان و برآورده ساختن سعادت بشر دارای جامعیت است. وی با تکیه‌بر اصل انسجام محتوایی آیات مانند استاد خود رویکرد تفسیر قرآن به قرآن را چه در تفسیر ترتیبی و چه در تفسیر موضوعی اختیار کرده و برای ارائه تفسیر موضوعی قرآن شش مرحله را بیان کرده است: گزینش و استخراج آیات مرتبط با یک موضوع، جمع‌بندی آیات جمع‌آوری‌شده، جمع‌آوری روایات مرتبط با موضوع، جمع‌بندی روایات، استخراج پیام و آموزه بنیادین از آیات و روایات مرتبط با موضوع و سرانجام جمع‌بندی نهایی که به‌منزله کشف دیدگاه اسلام درباره موضوع موردنظر است.
اولین جلد کتاب تفسیر موضوعی قرآن کریم در سال ۱۳۶۳ و مجلد هفدهم آن با عنوان فرعی جامعه در قرآن در سال ۱۳۸۷ انتشار یافت. این کتاب بیشتر مبتنی بر سه موضوع درون‌متنی اساسی در قرآن کریم بود: توحید، معاد و نبوت. در مواردی نیز موضوعات برون‌متنی قرآن کریم که ناظر به مسائل جامعه است مانند معرفت‌شناسی، جامعه‌شناسی و فطرت در این کتاب مورد بحث قرار گرفت. کتاب مذکور در انتخاب موضوعات و همچنین تبیین آن‌ها رویکردی عرفانی- فلسفی دارد و در مواجهه با مباحث و موضوعات اخلاقی بر جنبه تربیتی تأکید می‌ورزد. محمدهادی معرفت تفسیر موضوعی جوادی آملی را کاملاً عرفانی خوانده است. وی همچنین معتقد است دیدگاه‌های عرفانی ابن عربی نقشی محوری در این تفسیر ایفا کرده است. چنانکه نویسنده کتاب ابن عربی را عارف نامور و شیخ اکبر خوانده و از تفسیر منسوب به ابن عربی فراوان یاد کرده است. آیت‌الله جوادی آملی در تألیف کتاب فوق علاوه بر آثار تفسیری، روایی و عرفانی- فلسفی شیعه از آثار متعدد اهل سنت ازجمله مفاتیح الغیب فخر رازی و تفسیر رشید رضا و همچنین آثار اندیشمندان غربی ازجمله هابز، لاک و برلین بهره برده است.
آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم علاوه بر اتکا به مباحث ادبی، کلامی، فقهی، اجتماعی و عرفانی به مباحث نوظهور زمانه خود ازجمله پلورالیزم دینی، سکولاریزم، تساوی حقوق زن و مرد و همچنین نظریه انتخاب طبیعی نیز پرداخته است. تسنیم گرچه از جهاتی ازجمله روش قرآن به قرآن و نقد نظرات سایر مفسران به تفسیر المیزان علامه طباطبایی شباهت دارد، اما از جهاتی نیز با آن متفاوت است. ازجمله بیان خلاصه تفسیر آیات و همچنین نقد سند روایات. بااین‌حال از سوی منتقدان نقدهایی نیز بر تفسیر تسنیم وارد شده است. ازجمله آنکه برخی ارجاعات در آن ذکر نشده‌اند، مطالبی ازجمله مکی و مدنی بودن آیات و همچنین فضای نزول آیات قرآن که در پیشگفتار بر آن‌ها تأکید شده در متن تفسیر به‌ندرت مورد توجه قرار گرفته است و سرانجام استفاده از عبارات تخصصی منطقی و فلسفی بدون توضیح که فهم آن را برای گروهی از مطالعه‌کنندگان دشوار می‌سازد.
آیت‌الله جوادی آملی خود نیز گاه در آثارش رویکردی انتقادی دارد و در پاره‌ای موارد به نقد نظرات علامه طباطبایی نیز پرداخته است. چنانکه علامه طباطبایی درباره چگونگی نزول قرآن از دو نزول سخن گفته او نزول قرآن در شب قدر را بسیط و غیر تفصیلی دانسته و نزول در طول دوران رسالت را تفصیلی و غیر بسیط تلقی کرده است. اما جوادی آملی با نقد چنین نظری معتقد است شب قدر شبی است که هر امر یکپارچه‌ای تفصیل می‌یابد و بر این اساس نمی‌توان گفت قرآن در شب قدر به‌تفصیل نازل نشده است.
برنامه تلویزیونی «سوره» که به موضوع قرآن اختصاص دارد، در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب ساعت ۲۲:۴۵ دقیقه از شبکه چهار سیما پخش می‌شود. تکرار این برنامه نیز ساعت ۱۷ می‌باشد.
