با وجود ظرفیت‌های بی‌بدیل فرهنگی و مذهبی و حضور سالانه میلیون‌ها زائر، استان قم هنوز از یک بازارچه تخصصی صنایع‌دستی و سوغات محروم است، هنرمندان بومی چشم انتظار تحقق وعده‌های مدیریت شهری برای معرفی هنرهای اصیل این دیار هستند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نسیم قم، صنایع‌دستی قم با پیشینه‌ای چند هزار ساله، ریشه در هنر ایرانی ـ اسلامی دارد و محصولاتی چون خرمهره، منبت‌کاری، قلم‌زنی و آثار مرتبط با معماری مذهبی، گویای تمدنی زنده و پویا هستند، اما به‌رغم وجود بیش از ۷ هزار هنرمند دارای مجوز و هزاران هنرمند فعال، این گنجینه بی‌بدیل هنوز بازاری شایسته برای عرضه ندارد. کارشناسان و مدیران استانی بر این باورند که نبود برنامه‌ریزی منسجم، ساختار ضعیف تشکلات صنفی و عدم هماهنگی میان شهرداری، میراث فرهنگی و بخش خصوصی، موجب شده تا این استان از فرصت‌های اقتصادی و فرهنگی خود فاصله بگیرد.
در سال‌های اخیر، با طرح‌هایی همچون احیای سرای ملاحسین و ارائه پیشنهاد ایجاد بازارچه در محدوده حرم مطهر، روزنه‌هایی از امید گشوده شده است؛ اما تا زمان شکل‌گیری یک بازارچه تخصصی و دائمی، مسیر طولانی در پیش است. از سوی دیگر، نبود تبلیغات مؤثر، ضعف در بسته‌بندی و فاصله میان تولید و بازار، همچنان پاشنه آشیل صنایع‌دستی قم است.
گزارش حاضر، حاصل گفت‌وگو با مدیران، کارشناسان و هنرمندان استان و تلاشی است برای پاسخ به این پرسش بنیادی: چرا استانی با چنین پیشینه و ظرفیتی، هنوز از یک بازارچه صنایع‌دستی پویا محروم مانده و چه راهکارهایی می‌تواند این خلأ را به فرصتی برای توسعه پایدار گردشگری مذهبی و فرهنگی تبدیل کند؟
بازارچه صنایع‌دستی؛ کلید رونق گردشگری قم
محمد آقازاده، کارشناس گردشگری ایجاد بازارچه صنایع‌دستی را از نیازهای اساسی شهر دانست و گفت: فقدان بازارچه در قم خسارت‌های اقتصادی، فرهنگی و معنوی داشته و مانع معرفی هنرهای بومی به زائران و گردشگران شده است. در گذشته شهرداری کم‌توجه به این حوزه بود، اما دری ۳ تا ۴ سال اخیر، ورود موثرتری به احیای بافت تاریخی و تقویت فضاهای فرهنگی داشته است. با توجه به حضور سالانه حدود ۲۰ میلیون زائر، ماندگاری گردشگران در قم تنها حدود ۶ ساعت است؛ در حالی که یک بازارچه تخصصی می‌تواند زمان حضور آن‌ها و رونق اقتصادی استان را افزایش دهد.
استاد دانشگاه و کارشناس گردشگری، درباره مکان‌یابی بازارچه، گفت: اطراف حرم مطهر، مجموعه مهروماه و عوارضی قم-تهران ظرفیت‌های مناسبی دارند، همچنین بازار نو و سراهای تاریخی همچون حاج عباس‌قلی‌خان، شین‌ها و ملاحسین بلااستفاده مانده و نیازمند احیا هستند. فقدان مدیریت یکپارچه و بازارچه فعال مانع بهره‌گیری از این فضاها شده است. قم نیازمند بازارچه‌ای تخصصی و منسجم است که هم پاسخگوی نیاز زائران باشد و هم محل عرضه هنرهای بومی؛ این اقدام می‌تواند توسعه پایدار گردشگری مذهبی را رقم بزند. با وجود ۷۰۰۰ هنرمند دارای پروانه و حدود ۹۰۰۰ هنرمند بدون پروانه، ظرفیت بالقوه استان برای گردشگری و معرفی صنایع دستی بسیار بالاست.
وی با اشاره به تجربه شهرهایی مانند اصفهان و کرمان، گفت: این شهرها با ایجاد بازارهای مستقر و مشارکتی، به خوبی از ظرفیت صنایع دستی بهره برده‌اند؛ اما برنامه ششم صنایع دستی قم عملاً محقق نشده و فرصت‌های زیادی از دست رفته است.
آقازاده افزود: برخی صنایع مهم مانند کاسه‌گری به دیگر شهرها منتقل شده‌اند و بهره‌گیری از گردشگری تجربی و تبلیغات شهری، به ویژه ایجاد بازارچه‌های نزدیک حرم، می‌تواند موجب جذب گردشگر و توسعه اقتصادی شود. تدوین برنامه عملیاتی کوتاه‌مدت حداقل ۲ ساله با محوریت شهرداری و همکاری استانداری و سازمان میراث فرهنگی بسیار گره‌گشاست تا صنایع دستی به عنوان منبع درآمدی جدی برای شهر معرفی شود.
صنایع دستی قم؛ ظرفیت‌های ناشناخته و نیازمند حمایت
اکرم صادقی به ظرفیت‌های صنایع دستی استان اشاره و عنوان کرد: استان قم دارای پتانسیل بسیار عالی در حوزه صنایع دستی است. آثاری مانند “خرمهره” در قم، به نام “مروارید آبی” ثبت جهانی شده‌اند و صنایعی مانند سوهان و فرش قم، از جمله جاذبه‌های شاخص استان هستند، اگرچه فرش در زمره صنایع دستی محسوب نمی‌شود.
کارشناس و راهنمای گردشگری و صنایع‌دستی با بیان اینکه این ظرفیت‌ها نیز ناشناخته مانده‌اند، تأکید کرد: سال‌هاست از احداث “بازارچه صنایع دستی” در قم سخن گفته می‌شود، اما تاکنون اقدام عملی و مؤثری برای راه‌اندازی آن انجام نشده است. این در حالی است که صنایع دستی فاخر و طبیعت بی‌نظیر قم، از جمله سرمایه‌های ارزشمند این استان برای جذب گردشگر هستند که متأسفانه به درستی معرفی نشده‌اند.
وی درباره مشکلات صنعتگران صنایع دستی، به کمبود حمایت‌های مالی و اعتباری اشاره و تصریح کرد: متأسفانه حمایت لازم از صنعتگران صورت نمی‌گیرد و بسیاری از آنان ناراضی هستند. مسائلی مانند وام، بیمه و دوره‌های حمایتی با مشکل مواجه است. هنرمند صنایع دستی، با وجود تمام سختی‌ها و سود کم، از روی علاقه و با دل کار می‌کند، اما حمایت شایسته‌ای از او نمی‌شود.
صادقی فقدان بازار فروش مناسب را یکی دیگر از مشکلات اصلی دانست و افزود: این مسئله نیز مستقیم به حوزه گردشگری و تبلیغات بازمی‌گردد. این یک اصل اثبات‌شده است، اما متأسفانه ما در قم تبلیغات نداریم و موفقیت در گروی تبلیغات شکل می‌گیرد.
کارشناس و راهنمای گردشگری و صنایع‌دستی درخصوص راهکارهای ارتقای صنایع دستی، بر نقش محوری تبلیغات، بازارچه صنایع‌دستی و حمایت تأکید کرد و افزود: اصلی‌ترین راهکار، تبلیغات است. علاوه بر این، حمایت واقعی از هنرمندان، راه‌اندازی نمایشگاه‌های تخصصی با کیفیت و سطح بالا ضروری است. متأسفانه اغلب نمایشگاه‌های فعلی از سطح کیفی پایینی برخوردارند و در شأن هنرمندان استان نیست، به همین دلیل هنرمندان ترجیح می‌دهند در آن‌ها شرکت نکنند.
وی با بیان مثال عینی از ضعف در شناسایی و حمایت از هنرمندان بومی، گفت: متأسفانه برخی از آثار ارزشمند مانند منبت‌کاری که خاص استان قم است و حتی هنرجویان قمی آن را توسعه داده‌اند، امروز به نام شهرستان دیگری مانند ملایر ثبت شده است. این امر نشان‌دهنده عدم حمایت و شناسایی صحیح ظرفیت‌های بومی است.
لزوم حمایت از هنرمندان برای تحقق اقتصاد زیارت
بهزاد احمدی فارسانی، با اشاره به نامشخص بودن وضعیت بازارچه صنایع‌دستی قم اظهار کرد: استان قم بیش از ۷ هزار هنرمند دارای مجوز دارد که حدود ۵ هزار نفر از آن‌ها در ۵۰ رشته فعال هستند. تفاهم‌نامه‌ای با شهرداری قم در راستای توسعه اقتصاد زیارت و گردشگری امضا شده که یکی از بندهای اصلی آن، ایجاد بازارچه تخصصی صنایع‌دستی و سوغات استان است. این بنا با اعتباری نزدیک به ۹ میلیارد تومان از سوی وزارت میراث، فرهنگی و شهرداری مرمت و احیا شده و مقرر است در ماه آینده، ۷ غرفه آن به هنرمندان واگذار شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم با تأکید بر لزوم ایجاد بازارچه‌ای تخصصی گفت: پیشنهاد ما ایجاد این بازارچه در ضلع شرقی پارکینگ حرم است که در حال بررسی توسط شهرداری قرار دارد. همچنین زمین‌هایی در مجاورت پاساژ زمزم و نزدیکی عوارضی قم ـ تهران برای اجرای این طرح در نظر گرفته شده است. بازارچه باید در بافت تاریخی شهر واقع شود، چرا که در ساختار سنتی، بازار، مسجد و نیایشگاه در کنار هم بوده‌اند. ازاین‌رو مکان‌یابی درست، اهمیت ویژه‌ای دارد.
وی تأکید کرد: وعده‌ها باید به عمل تبدیل شود؛ مجموعه ملاحسین بازارچه صنایع‌دستی نیست و ما نیازمند بازاری تخصصی مانند اصفهان و شیراز هستیم تا گردشگران مقصد مشخصی برای خرید صنایع‌دستی داشته باشند. در محدوده عوارضی قم ـ تهران، ۱۰۰ هکتار زمین گردشگری وجود دارد که آماده‌ایم ۵ تا ۱۰ هکتار آن را برای احداث بازارچه به هنرمندان واگذار کنیم. هنرمندان می‌توانند از همین فردا برای امور اداری مراجعه کنند.
فارسانی با بیان اینکه این منطقه با همکاری استانداری به‌عنوان منطقه نمونه گردشگری تعیین شده است، افزود: مشکل اصلی صنایع‌دستی قم، نبود تشکل منسجم است؛ نه تعاونی واحدی داریم و نه اتحادیه‌ای فعال. اصفهان با مدل مشارکتی موفق شد بازار تاریخی «سنگ‌سیاه» را ایجاد کند؛ در آنجا ۵۰ درصد سرمایه از شهرداری و ۵۰ درصد از هنرمندان تأمین شد. چنین الگویی در قم نیز قابل اجراست.
مدیرکل میراث فرهنگی قم با اشاره به ظرفیت بالای قم در صنایع‌دستی افزود: راسته‌بازارها و کارگاه‌های متعدد این استان می‌توانند به‌تنهایی جاذبه گردشگری باشند. کارگاه‌گردی و عرضه محصولات اصیل، علاوه بر رونق اقتصادی، به معرفی بهتر قم کمک می‌کند. ۲ مسیر فروش صنایع‌دستی وجود دارد؛ بازارچه‌های موقت و دائم. در برخی موارد، اختیار برپایی بازارچه‌های موقت با نهادهایی چون تولیت آستان‌های مقدس است، اما ما آمادگی داریم در صورت موافقت آن‌ها، همه زیرساخت‌ها را تأمین کنیم. چالش اصلی در حوزه صنایع‌دستی، نبود برند و بسته‌بندی مناسب است. قم با پیشینه‌ای ۷ هزار ساله و میراثی غنی، نیازمند توجه جدی‌تر برای معرفی و تجاری‌سازی هنرهای بومی خود است.
راه‌اندازی گذرگاه فرهنگی و گردشگری در قلب قم
محمد رمضانی اظهار داشت: هدف ما تبدیل این محدوده به «گذر مسافر و گردشگر» است؛ فضایی که گردشگر بتواند لحظه‌ای درنگ کند و با تاریخ، فرهنگ و صنایع‌دستی قم ارتباط بگیرد.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری قم تصریح کرد: ما پارکینگی در سرای ملاحسین احداث کردیم و تقریبا تکمیل و برای سطح آن نیز پیش‌بینی‌ها انجام شده است. هدف‌گذاری ما این است که در سرای ملاحسین کاربری‌هایی متناسب با صنایع‌دستی و سوغات استان قم پیش‌بینی شود و ارتباط این سرا با بازار کهنه حفظ گردد تا شاهد شکل‌گیری یک مجموعه یکپارچه گردشگری و فرهنگی در قلب شهر قم باشیم.
وی افزود: توجه مدیریت شهری به هسته مرکزی شهر در ۴ تا ۵ سال اخیر ویژه بوده و اتفاقات خوبی رقم خورده است، اما در حوزه گردشگری و صنایع دستی همچنان نیازمند برنامه‌ریزی منسجم، ساختار قوی و پیگیری جدی هستیم.
رمضانی به راهبرد شهرداری برای بدست آوردن جایگاه اصیل صنایع دستی استان اشاره کرد و گفت: هدف اصلی، یافتن جایگاه واقعی صنایع دستی و ایجاد هماهنگی لازم بین دستگاه‌های مختلف است. شناسایی و معرفی فضاهای مناسب بر عهده این معاونت خواهد بود تا در نهایت بتوان در آینده‌ای نزدیک (۲ ماه آینده)، از ارائه و اجرایی شدن یک طرح پیشنهادی سربلند بیرون آمد.
️قم با داشتن هزاران هنرمند فعال، ظرفیت بالقوه‌ای برای تبدیل هنرهای سنتی خود به موتور توسعه اقتصادی و فرهنگی دارد، اما تاکنون این پتانسیل به‌طور کامل بهره‌برداری نشده است. نبود بازارچه تخصصی، ضعف در تبلیغات و بسته‌بندی، و فاصله میان تولید و بازار، موجب شده تا هنرهای اصیل این استان به‌درستی معرفی نشده و فرصت‌های اقتصادی و گردشگری از دست برود.
راهکارهایی برای توسعه هنرهای سنتی قم
این وضعیت نه تنها محدود به حوزه اقتصادی نمی‌شود، بلکه بازتابی از خلأ مدیریت شهری و عدم هماهنگی میان دستگاه‌های متولی میراث فرهنگی، شهرداری و بخش خصوصی نیز محسوب می‌شود. حضور سالانه میلیون‌ها زائر در قم فرصت بی‌نظیری برای توسعه گردشگری فرهنگی و مذهبی فراهم می‌آورد، اما تا زمانی که برنامه عملیاتی کوتاه‌مدت و بلندمدت برای ایجاد بازارچه‌های تخصصی تدوین و اجرا نشود، این ظرفیت همچنان مغفول خواهد ماند.
فقدان زیرساخت‌های فروش، نبود حمایت واقعی مالی و اعتباری از هنرمندان مانع توسعه پایدار صنایع دستی است. بسیاری از هنرمندان با علاقه و عشق به کار خود ادامه می‌دهند، اما مشکلاتی مانند نبود بیمه، وام‌های حمایتی و آموزش‌های تخصصی، رشد و پایداری حرفه آنان را محدود کرده است. همچنین عدم شناسایی و ثبت آثار شاخص استان، موجب شده برخی هنرهای بومی به نام دیگر مناطق ثبت شوند و این امر هویت فرهنگی قم را تحت تأثیر قرار دهد.
تحقق اقتصاد زیارت و بهره‌برداری از صنایع دستی استان، نیازمند اراده جدی مدیریت شهری، تعامل مؤثر دستگاه‌های فرهنگی و حمایت مستمر از هنرمندان است. قم با پیشینه‌ای تاریخی و فرهنگی غنی، فرصت‌های فراوانی برای تبدیل هنرهای سنتی به جاذبه‌های اقتصادی و گردشگری دارد و ایجاد یک بازارچه تخصصی و منسجم، می‌تواند نقطه عطفی در معرفی هویت فرهنگی و توسعه پایدار این استان باشد. بدون اجرای عملیاتی و حمایت مستمر، هنرهای بومی استان همچنان در سایه باقی خواهند ماند و ظرفیت بالقوه آن‌ها برای رونق اقتصادی و فرهنگی تحقق نخواهد یافت.
گزارش از اسما صادقی
